Pek çoğumuz, teleskopun, bir televizyon
gibi kitaplarda, dergilerde gördüğümüz göz alıcı resimleri kendi kendine
göstereceğini düşünürüz. Oysa, teleskopu televizyondan çok bir piyanoya
benzetebiliriz. Ne kadar çalışır, emek harcarsak, kullanmayı o kadar iyi
öğrenebiliriz. Burada belirtmek gerekir ki, bir teleskopu kullanmayı öğrenmek,
bir müzik aleti kullanmayı öğrenmekten çok daha kolaydır. Eğer birikiminiz
yeterince iyiyse, çıplak gözle gökyüzünü tanıyorsanız, bu iş çok daha kolay
ve eğlenceli olacaktır.
Teleskop kullanımının en büyük zorluğu, gökyüzündeki bir gökcismini bulmaktır. Çünkü teleskoplar çok küçük bir alanı gösterirler. 50 kez büyüten bir teleskop, elinizi dirseğinizi kırmadan gökyüzüne uzattığınızda, yaklaşık küçük parmağınızın tırnağı kadar alanı gösterir. Büyütme arttıkça, teleskopun gösterdiği alan küçülür. Bu kadar küçük bir alanı gösteren bir araçla gökyüzündeki hedefimizi bulmak bazen ciddi bir sorun olur.
Bu sorunu çözmek için teleskoplara aynı yöne bakan büyütme gücü düşük bir teleskop daha eklenmiştir. “Bulucu” adı verilen bu küçük teleskoplar, gökyüzünde, elinizle gökyüzüne uzattığınız bir tenis topunun kapladığı alanı gösterirler. Dolayısıyla, bulucu yardımıyla bir gökcismini bulmak çok daha kolaydır. Bakmak istediğiniz gökcismini, (ya da bulucuyla görülemeyecek kadar sönükse en azından yakınındaki bir yıldızı) bulucudaki görüntünün merkezine aldığınızda bu cisim artık teleskopunuzla görünecektir.
Gökbilimin öteki bilim dallarından ayrılan en önemli özelliği, üzerinde araştırma yapılan cisimlerin çok uzakta yer alışıdır. Gözleminizi yeryüzündeki bir şey üzerinde yaparken, onu daha iyi görebilmek için daha yakınına gitmek çoğu zaman yeterlidir. Ancak, iş bizden milyonlarca ışık yılı (boşlukta saniyede 300 000 km yol alan ışığın bir yıl içinde kat ettiği uzaklık) uzaktaki gökadaları gözlemeye gelince, durum çok farklıdır. Yapabileceğimiz tek şey bulunduğumuz yerden, birtakım araçlar kullanarak gözlemektir. Bu gözlemin başarılı olması içinse, kullandığımız araçların kalitesi kadar, gözümüzün de iyi “eğitilmiş” olması gereklidir.
Yukarıda değindiğimiz gibi, teleskop bir TV ekranına benzemez. Bu nedenle teleskoptan ilk kez bakan bir insan hayal kırıklığına uğrayabilir. Gözlenen gökcisimleri aslında ne kadar büyük ve parlak olurlarsa olsunlar aramızdaki uzaklık o kadar fazladır ki, pek çoğunu teleskopla görebilmek bile çaba gerektirir.
Tüm bunlara karşın, basit bir teleskopla bile gözleyebileceğimiz gökcisimlerinin (yıldızlar hariç) sayısı binlercedir. İlk bakışta bize ayrıntısız gelen bir görüntü, gözlem tecrübemiz geliştikçe, gözümüze çok daha farklı gözükecektir. Hatta, bir gökcismine birkaç dakika boyunca baktığınızda, ilk başta göremediğiniz ayrıntıyı seçebildiğini göreceksiniz. Bunun nedeni, görülmesi zor bir cisim için gözün hemen bir resim oluşturmaya zorlanmasıdır. Bunun için bir deney yapabilirsiniz. Ancak öncelikle gözünüzün 10-15 dakika karanlığa alışması için bekleyin. Gökyüzünde küçük bir bölge seçin ve orayı çıplak gözle bir süre gözleyin. Giderek ilk bakışta göremediğiniz daha sönük yıldızları seçeceksiniz.
Mars, bu etki için diğer bir klasik örnektir. Ancak, gözlemi teleskopla yapmak gerekir. Teleskoptan ilk bakışta sadece, turuncu bir disk olarak görünen Mars, hayal kırıklığı yaratabilir. Ancak, tecrübeli bir gözlemci Mars’a baktığında, Kutup buzulları gibi ayrıntıları seçebilir. Yeni başlayan gözlemci, birkaç bakıştan sonra artık Mars’ın sadece bulanık turuncu bir disk değil, üzerinde açık ve koyu renklerle kendini belli eden bir gökcismi olduğunu görebilecek kadar deneyime kavuşur.
Gökyüzü gözlemleri için gözü eğitmenin
en iyi yolu, gözlenen gökcisimlerinin basit çizimlerini yapmaktır. Başlangıç
için Ay mükemmel bir hedeftir. Çıplak gözle bile herhangi bir gökcisminin
teleskoptaki ayrıntısından çok daha fazlasına sahiptir. Birkaç santimetre
çapında bir daire çizdikten sonra aydınlık ve karanlık bölgeyi ayıran çizgiyi
çizin. Daha sonra açık ve koyu renkli görünen bölgeleri çizin ve karakalemle
koyuluğuna göre boyayın. Bu resimden sonra Ay’a baktığınızda onu çok daha
ayrıntılı göreceğinize emin olabilirsiniz. Bu tür çizimleri bir teleskop
yardımıyla öteki gökcisimleri için de yapabilirsiniz.