OSMANLILARDA GÜNEŞ SAATLERİ

Prof. Dr. Atilla Bir

İTÜ Elektrik Elektronik Fakültesi

İslamda zamanın belirlenmesinde güneş saatlerinden yaygın olarak yararlanıldığı bilinmekle birlikte, bugün özgün güneş saat örneklerine, cami duvarlarına işlenmiş bulunan saatler dışında, çok ender rastlanmaktadır . Mekanik saatlerin 17.yüzyıldan itibaren yaygınlaşması ile birlikte önemlerini yitiren güneş saatleri dış etkenlerin etkisiyle hızla aşınarak yok olmuşlardır.

Yatay Güneş Saatleri

Konumu nedeniyle korunmuş bulunan bir yatay güneş saatine örnek olarak Topkapı Sarayı'nın 3. avlusunda III. Ahmet Kütüphanesi'nin yanındaki saat verilebilir (Resim 1).

Resim 1: Topkapı Sarayı 3. avlusundaki III. Ahmet kütüphanesinin yanındaki güneş saati

Bir kaidenin üzerindeki saate bakmak için dört basamaklı mermer bir merdivene tırmanmak gerekir. Saatin doğu tarafında bulunan cetvelin altında "Ameli Süleyman Katib-i evvel", yani Hazinenin birinci katibi Süleyman tarafından yapılmıştır, ibaresi görülmektedir. Saatin batı tarafında ise "Vaz-ül basıta fi zaman-ı Ebül-Feth Sultan Mehmet Han ve ceddede Seyyid Abdullah Silahtar Sultan Selim bin Sultan Mustafa Han ebede mülkehu i lâ âhirüd devran; Sene 1208 Şaban" yazılıdır. Bugünkü dile çevrilirse "Bu güneş saati Fatih Sultan Mehmet devrinde yerleştirilmiş ve Sultan Mustafa'nın oğlu Sultan Selim'in, hükmetme zamanları ahirete kadar uzansın, silahtarı Seyyid Abdullah tarafından yenilenmiştir, sene 1794, Şubat/Mart" ifadesi okunur

Bu kayıtlara göre bu güneş saati Fatih Sultan Mehmet döneminde (1453-1481 yıllarında) hazine katibi Süleyman Bey tarafından çizilmiş ve Sultan III. Selim döneminde Silahtar Seyyid Abdullah tarafından Hicri 1208 senesinde restore edilmiştir. Nitekim Topkapı Sarayı arşivinde Hicri 1208 (1794) senesinden kalan bir masraf belgesine göre, adı geçen güneş saatinin tamiri için, o senenin Mart ayında 1000 kuruş (bir altın) harcama yapıldığı görülmektedir .

Şekil 2: Topkapı sarayında III. Ahmet kütüphanesi yanındaki yatay güneş saatinin üzerindeki çizimler.

Saatin kadranı kuzey-güney doğrultusuna yerleştirilmiştir (Şekil 2). Mermerden yapılmış olan saat kadranının ortasında toplanan yağmur sularının akması için bir delik bulunur. Kadranın 65x44 cm² 'lik kısmında 2 adet güneş saati yer alır. Bu saatlerde zaman, güneydeki 5 cm uzunluğundaki kısa dik çubuğun gölgesi ve kuzeydeki oyma işlemeli çubuğa bağlı, kadranın güneyindeki bir noktaya 4l°'lik eğimle gerilmiş, çelik bir telin gölgesinden yararlanılarak belirlenir.

Bu kadranda bulunan iki saatten ilkin kelebek biçiminde olanını ve ekrana dik bir çubukla ölçüm yapılanını inceleyelim. Düzlemsel saatlere kitabede belirtildiği gibi 'basıta' adı verilir. Bu isim güneş saatlerinde 'basit düzlemsel saat' anlamına gelir. Saatin kuzey ve güneyi birer hiperbolik eğriyle sınırlıdır. Bu eğrilerden kuzeyde bulunanı 22 Aralık kış dönencesi Oğlak burcuna ve güneyde bulunanı 21 Haziran yaz dönencesi Yengeç burcuna aittir. İleride gösterileceği gibi düzlemsel saatlerde bir çubuğun gölgesi genelde gün boyunca bir hiperbol çizer. Sadece senede iki kez gündüz ve gecenin eşit olduğu 21 Mart (Koç burcu) ve 23 Eylül'de (Terazi burcu) bu eğri bir doğruya dönüşür. Bu özel günlerde zaman güneş saatinin ortasında batı-doğu yönünde uzanan doğru üzerinde okunur .

Kelebek biçimindeki bu güneş saati ezani saatleri belirlemeye yarar. Tanım gereği ezani saate göre güneş battığında saat 12 ya da 0'dır. Saatin okunabilmesi için gölgenin ekrana aksetmesi gerekir. Güneş doğar ve batarken gölge sonsuz uzun olduğundan sıhhatli bir belirleme ancak güneş doğduktan 1 saat sonra yapılabilir ve bu durum güneş batmadan 1 saat öncesine kadar sürer. Rakamlar kadranın güney batı ucunda 10 ile başlar sırasıyla batı doğrusunu takip ederek 11,12, 1, 2, 3 ve 4 ile ekranın kuzey-batı ucuna erişir. Bu noktadan itibaren rakamlar kuzeydeki kış hiperbolünü (22 Aralık) takip ederek 5'ten 11 'e kadar sıralanarak kadranın kuzey-doğu ucuna erişir. Güneş ezani saat gereği her gün saat 12'de battığından kadranda her gün güneş batmadan l saat önce okunabilecek son rakam 11 'dir.

Dünya dönüş ekseninin eğikliği nedeniyle güneş mevsime bağlı olarak her gün farklı bir saatte doğar. Ancak gece ve gündüzün eşit olduğu 21 Mart ve 23 Eylül'de ezani saate göre güneş saat 12'de doğar ve batar. Buna göre yaz ve kış dönencesinde çubuğun gölgesi kadranda batı-doğu eksenini izler. Güneş doğduktan 1 saat sonra çubuğun gölgesi eksenin batı ucundaki 1 rakamı üzerine düşer. Saat 2 olduğunda gölgenin nereye düşeceği belirlenmek istenirse, 2 rakamının bulunduğu yerden güney-doğu yönüne uzanan doğru izlenir ve bu doğrunun batı-doğu eksenini kestiği nokta belirlenir. Her saat aralığı dört parçaya ayrılmış bulunduğundan aynı şekilde çeyrek saatlere ait noktalar ve aradaki değerler de iç değer biçimle (enterpolasyonla) kolaylıkla belirlenir. Saat 6 olduğunda benzer şekilde 6 rakamından güneydoğu yönüne doğru uzanan doğru izlenirse bu doğrunun batı-doğu ekseni ile kesiştiği noktadan kuzey-güney ekseninin de geçtiği görülür. Bu durumda öğle olmuş ve çubuğun gölgesi yaz ya da kış dönencesinde en kısa boya erişmiştir. Öğleden sonra çubuğun gölgesi simetrik olarak eksenin doğu yarısını izler ve güneş batmadan 1 saat önce gölge, saatin kuzey-doğu ucundaki 11 rakamının belirlediği ve saatin doğu sınırını oluşturan doğruyla kesiştiği noktaya ulaşır.

Yazın 21 Haziranda çubuğun gölgesi güney hiperbolünü izler. Güneş 9'da doğar ve 1 saat sonra gölge batıdaki 10 rakamı üzerine düşer. Gölgenin en kısa olduğu öğle saatinde saat 4.30 ve batmadan önce saat yine 11 'dir.

Kışın 22 Aralık'ta çubuğun gölgesi kuzey hiperbolünü izler. Bu tarihte güneş 3'te doğduktan 1 saat sonra 4, gölgenin en kısa olduğu öğle saatinde saat 7.30 ve güneş batmadan 1 saat önce saat yine 11 'dir.

21 Mart ilkbahar ve 23 Eylül sonbahar dönence doğrusu, 21 Haziran yaz ve 22 Aralık kış hiperbolleri dışındaki bir noktaya ait saat belirlenirken aynı ezani saatleri birleştiren doğrultuların batı-doğu ekseninin üzerinde ve altında, 12 eşit parçaya bölündüğünü göz önünde bulundurmak gerekir. Buna göre çubuğun gölgesi belirli bir saat için bir sene boyunca saat doğrusunda 12x4=48 taksimatlık devrini tamamlar. Gölge her bir taksimat aralığında yaklaşık olarak 365/48= 7.6 gün ≈ 1 hafta kalır. Eğer daha doğru bir belirleme yapmak istenirse

21 Mart ile 21 Haziran tarihleri arasında 92 gün,

21 Haziran ile 23 Eylül tarihleri arasında 94 gün,

23 Eylül ile 22 Aralık tarihleri arasında 90 gün,

22 Aralık ile 21 Mart tarihleri arasında 89 (88) gün,

bulunduğunu değerlendirmek gerekir

Örnek olarak saat kadranındaki A noktasını ele alalım (Şekil 2). Bu nokta 10 ile 10 15' doğrulan arasında yer almakta ve 22 Aralık hiperbolüne kadar 5 taksimatlık bir mesafede bulunmaktadır. Eğer yukarıdaki gün farklarından yararlanarak 22 Aralığa 89 x ( 5 / 12 ) = 37 gün ilave edilirse 28 Ocak, ya da 23 Eylül'e 90 x ( 12-5 ) / 12 = 53 gün ilave edilirse 14 Kasım bulunur. Buna göre çubuğun gölgesi 28 Ocak ve 14 Kasım'da ezani saate göre tam saat 10 07' 30" da A noktası üzerine düşer (10 + 1/8 taksimat = 10 + 15' / 2 = 10 07' 30" ).

Bu saat ile gölgenin her bir konumu için güneşin kaçta doğduğu, doğuştan itibaren ne kadar zaman geçtiği ve güneşin batışına kadar ne kadar zamanın kaldığı kolaylıkla belirlenebilir. Çubuk gölgesinin A noktasına düştüğü gün güneş 2 45' da doğmuş (4 rakamının altındaki 5. taksimat), güneş doğduktan sonra (10 07' 30") - (2 45')= 7 22' 30" kadar zaman geçmiş, güneşin batışına 12- (10 07' 30") = 1 52' 30" kadar zaman kalmıştır.

Şekil 1: Öğle, asr'ı evvel ve asr'ı sani zamanlarının bir çubuğun gölgesine göre tanımlanması

Kadranın doğu tarafında eğri bir çizgi vardır. Bu eğri çizgi ikindi namazının kılınacağı zamanı belirlemeye yarayan "asr" eğrisidir. Tanıma göre ikindi namazı (Bkz. Şekil 1) çubuk gölgesinin kendi uzunluğu ile aynı günün öğle vaktindeki en kısa gölge uzunluğu toplamı kadar olduğu vakit başlar (asr'ı evvel), çubuk gölgesinin kendi uzunluğunun iki katı ile aynı günün öğle vaktindeki en kısa gölge uzunluğu kadar olduğu vakit sona erer (asr'ı sani). O halde ezani saat ayarına göre ikindi namazı (asr'ı evvel) 22 Haziranda 8 32', 22 Aralıkta 9 48' ve 21 Mart, 23 Eylülde ise 9 25' de kılınmalıdır. Nihayet gölgenin A noktasına düştüğü tarihte ikindi namazı 9 40'ta (kuzey hiperbolünün altında 5. taksimat) kılınmalıdır.

Şekil 3: Yatay güneş saatinde kartezyen koordinat sisteminin yerleştirilişi.

Kadranda çizilmiş bulunan eğrileri analitik olarak inceleyebilmek için koordinat merkezini çubuğun bulunduğu noktaya, OX eksenini kuzey yönüne, OY eksenini batı yönüne yerleştirelim (Şekil 3). Yükseklik açısı h ve kuzey-güney eksenine göre azimut açısıolan güneşe göre, q boyundaki bir çubuğun gölgesine ait x,y koordinatları

olarak bulunur.

Şekil 4: s-zaman açısının, bulunulan yerinenlemi,deklinasyonu, azimut açısı ve h güneş yüksekliği cinsinden belirlenmesi.

Güneşin hareketini gök küresinde bulunduğumuz yer O'ya göre belirlemeye çalışalım (Şekil 4). Bulunduğumuz yerin enlemiolduğuna göre, K kuzey kutbu ufka göre İstanbul'da'lık açı yapmaktadır. S güneşi KOG dünya ekseni etrafında gün boyunca ekvator düzlemine paralel bir düzlemde döner. Ancak dünyanın dönüş ekseni güneş düzlenime göre kadar eğik olduğundan, güneş 21 Mart ve 23 Eylül günlerinde ekvator düzleminde, 21 Haziranda ekvatora göre ve 22 Aralıktalık bir açıyla dünyayı aydınlatır. Ara değerleri deklinasyon açısıyla tanımlanır.

Zaman, güneşin KOG etrafında dönüşüne karşı düşen, s zaman açısıyla belirlenebilir. ZKS küresel üçgeninde K açısı s, Z açısı KZ yayı, KS yayı , zs yayıolduğundan, bu üçgene küresel sinüs teoremi uygulanırsa

kosinüs teoremi uygulanırsa

ve nihayet kotanjant teoremi uygulanırsa, ilişkileri elde edilir.

Eğer (2) ilişkisindeki h ve a açıları (3) ve (4) yardımıyla yok edilirse

(5) ile birlikte,

bağıntıları bulunur.

Amaç s zaman açısını yok etmek olduğuna göre (7)'den cos s çözülür ve (6)'ya uygulanırsa gölgenin gün boyunca izleyeceği hiperbolün analitik ifadesi elde edilir:

Bu eğri(İstanbul enlemi) veiçin 21 Haziran güney yaz hiperbolünü,için 22 Aralık kuzey kış hiperbolünü,için 21 Mart ve 23 Eylül doğu-batı doğrusunu verir. Bu doğrunun denklemi (8)'den

olarak bulunur.

Ezani saat güneşin batışına göre tanımlandığından, günün başlangıcı bulunan yere (açısına) ve güneş düzleminin ekvatora göre yaptığı açıya (açısına) bağlıdır. Güneş battığında (6) ve (7) denklemleriyle verilen y ve x koordinatları sonsuza gider. Bu bağıntılarda paydayı sıfırlayanzaman açısı

günün başlangıcını belirler. Belirli birezani saatte, belirli birenlemi,güneş deklinasyonu için güneş saatindeki çubuğun gölgesine ait koordinatları bulmak istersek,zamanını (6) ve (7) ifadelerine yerleştirmek gerekir. Denklemlerde açısı yok edilirse kadrandaki doğruların analitik ifadesi bulunur(17, 18). Bu ifadeler çok karmaşık olduğundan burada verilmemiştir

Kadrandaki ikinci güneş saatinde zaman, kadranın batı, kuzey ve doğu kenarını çevreleyen bir taksimat ve ufka göre 41° eğimle gerili bir telin gölgesinden yararlanılarak belirlenir (Resim 1 ve Şekil 2). Kadrandaki taksimat batıda 0'dan başlar, kuzey-güney ekseninde 6'ya erişir ve doğuda 12'de sona erer. Yer küresi kendi ekseni etrafında 24 saatte 360° döndüğüne göre, her saatte yer küresi 15°'lik bir dönüş yapar. Buna göre 1°'lik açıdakikaya karşı düşer.

Şekil 5: Dünya eksenine paralel 41 °lik telin konumu.

Kadranda her saat aralığı 30'a bölündüğüne göre, taksimatlarda kısa olanlar 2', uzun olanlar 4', daha uzun olanlar 20' ve nihayet en uzun olanlar 60' ya da saat başlarını gösterir. Sonuncu taksimatın yanına saatler rakamla yazılıdır.

Gölgesinden zamanın belirleneceği tel kuzeye yönelik ve ufukla 4l°'lık bir açı yaptığından enlemiolan İstanbul'da dünya eksenine paraleldir (Şekil 5). Güneş gün boyunca dünya ekseni etrafında döndüğünden tel eksenin de etrafında dönmüş olur. Tele dik bir düzlemde telin gölgesi s saat açılarını verir. Ancak kadran tele dik olmayıp ufka paralel olduğundan s saat açıları eğimi 41° olan bir düzleme iz düşürülmüş haldedir.

Şekil 6: a) Bulunulan yerde güneşin ufuk düzlemi üzerinde mevsimlere bağlı olarak gök kubbesinde izlediği yörünge,

b) Güneş yörüngesinin bahar dönencelerinde ufuk düzlemine izdüşümü ve yatay güneş saatlerindeki taksimatın elde edilişi.

Tek taksimatlı ikinci güneş saatinde zaman karakteristik bir tarih için verilmiştir, hakiki zaman okunan değere zaman farkları ilave edilerek bulunur. Kadrandaki taksimat gece ve gündüzün eşit olduğu 21 Mart ve 21 Eylül'e aittir. Güneş bu tarihlerde ufukta D noktasında doğar, öğleyin en yüksek S noktasına erişir ve akşam B noktasında batar (Şekil 6a). Güneşin bu tarihlerde izlediği DSB yayında I5°'lık saat açıları alınır ve bunlar ufka iz düşürülürse kadranda görülen taksimat elde edilir (Şekil 6b). Bu taksimat KG ekseninde DB eksenine göre daha sıkışıktır. Şu halde kadranda sadece bahar dönencelerinde ezani saat telin gölgesinden doğrudan doğruya okunabilir.

Bahar dönenceleri dışındaki ezani saatleri belirleyebilmek için iki yöntemden yararlanılır.

Tablo 1 Hakiki zamanı belirlemek için bahar dönencesine göre ölçeklendirilmiş saat kadranında okunan değere ilave edilmesi

ya da çıkarılması gereken zaman farkına ait tablo .

Tablo 2 Latince, Eski ve Yeni Türkçe isimleriyle burç simgeleri ve başlangıç tarihleri.

İlk yöntemde senenin her günü için bahar dönencesine göre zaman farkı bir tablodan okunur. Bu tablo güneş saatinin doğu kenarında bulunmaktadır (Tablo 1). Okuma yapılacak günün tarihi burçlara göre belirlenir. Burçlar güneşin hareket ettiği ekliptik kuşağındaki 12 takım yıldızına göre adlandırılır. Bunların simgeleri, Latince, eski ve yeni Türkçe isimleriyle başlangıç tarihleri Tablo 2'de verilmiştir.

Örnek olarak 27 Şubat gününü ele alalım. Yukarıdaki listeye göre güneş 19 Şubat Balık Burcuna girer. Verilen bu tarih Balık burcunun 8. günüdür. Tablo 1 'de Balık (Hut) 8'in karşılığında okunur. Buna göre, dakikaya karşı düştüğünden kadranda öğleyin okunan 6 yerine saatdır, yani kadranda okunan değeredakika ilave etmek gerekir.

1 Temmuzda güneş 10 günden beri Yengeç (Sertan) burcundadır. Tablo 1'de Sertan 10 karşılığındaokunur. Buna göre telin gölgesinde okunan zamandan

çıkarmak gerekir. Örneğin öğle saatinde okunan 6 yerine ezani saatdır.

Zaman farkını bulmada kullanılan ikinci yöntem güneşin bahar dönencelerine göre doğuş ve batış zaman farklarını belirlemektir. Şekil 6a'da görüldüğü gibi 21 Haziranda güneş doğudanoktasında doğar, öğleyinye yükselir ve akşam batıda B₂ noktasında batar. 22 Aralıkta güneş doğuda noktasında doğar, öğleyin'e yükselir ve akşam batıda noktasında batar. Şekil 6b'de güneşin hareketi ufuk düzlemine iz düşürülmüş olarak gösterilmiştir. En uzun gün ile en kısa gün arasındaki açı farkınınolduğu görülmektedir. Eğerdik üçgeninde (Şekil 6b)olarak alınırsa

yazılabilir.

Benzer şekilde OMS₂ dik üçgeninde (Şekil 6a) olduğundan OS₂ = R, OM = q

ve nihayet OMO₂ dik üçgeninde(Şekil a) olduğundan OO₂ = x

yazılabilir. (12) ve (11) ilişkileri oranlanır ve (13)'e eşitlenirse,

elde edilir. Özellikle enlemiolan İstanbul veekliptik açısı için olarak bulunur.

Elde edilenfark açısı telin saat ekranına bağlandığı nokta merkez olmak üzere saatin güney-doğu ve güney-batı yönüne doğru uzanan iki yay üzerine işlenmiştir (Şekil 2).açısının yönü kuzey kış ve güney yaz hiperbollerinin asimptotlarına paraleldir. Yayların üzerine işlenmiş bulunan 1 saat 30 dakikalık taksimat, en uzun gün (21 Haziran) ve en kısa gün (21 Aralık) ile 21 Mart ve 23 Eylül dönence günleri arasındaki zaman farkına karşı düşer.

Bu saat ile senenin herhangi bir gününde zaman belirlenecek ise o gün güneşin hangi açıda doğduğu ya da battığını belirleyip taksimat üzerindeki saat farkını okumak gerekir. Bu fark yaz aylarında okunan saat değerine ilave edilirken, kış aylarında çıkarılmalıdır.

Dikey Güneş Saatleri

Dikey güneş saatleri genellikle camilerin güney-batı cephelerinde bulunur ve namaz vakitlerinin belirlenmesinde kullanılır. Camilerde kıble Mekke'ye yönelik bulunduğundan güneş saatlerinin yer aldığı duvarlar da kıble yönüne paralel(güney-batı) ya da kıble yönüne dik (güney-doğu) yönündedir.

Şekil 7 Kıble yönünün belirlenmesi

Kıble yönünü belirlemek için Şekil 7'de görüldüğü gibi İstanbul ve Mekke'den geçen boylam daireleri ve bu iki şehri birleştiren büyük daire çizilirse küresel IKM üçgeni elde edilir. Bu üçgende K açısıboylam farkları, I açısıkuzeye göre kıble açısı. IK yayıİstanbul ve KM yayıMekke enlem açısı cinsinden ifade edilebilir. IKM üçgenine kotanjant teoremi uygulanır ve düzenlenirse kıble açısı için

ilişkisi elde edilir.

İstanbul boylamı, Mekke’nin boylamı

olduğuna göre İstanbul'da kıble yönü güneye göreolarak hesaplanır.

Şekil 8: Camilerin kıble yönüne göre konumları.

İstanbul camilerinin güney-doğu duvarları doğuyla, güney-batı duvarları güneyle 29°'lik bir açı yapar (Şekil 8). Namaz saatlerinde öğle ve ikindi vaktinin belirlenmesi önem taşıdığından camilerdeki güneş saatleri genellikle güney-batı duvarında yer alır. Bu durumda güneş açısı 119° ile 229° arasında yer alır. q boyundaki duvara dik çubuğun bulunduğu nokta dikey saatin koordinat merkezi olarak alınırsa, y ekseni yere dik. x ekseni batı yönüne yönelik,bulunulan yerin enlemi,deklinasyon açısı ve nihayetçubuğun güneyle yaptığı açı olmak üzere çubuğun gölgesi

hiperbolünü izler.

Bahar dönenceleri içinalınırsa;

doğrusu elde edilir. Denklemlerde İstanbul için enlem açısı. caminin güney-batı cephesi için güneye göre açıolarak alınmalıdır.

Şekil 10 Dikey güneş saatindeki duvara dik ve dünya eksenine paralel çubuklar arasındaki ilişki.

Öğleyin güneş tam güneyde bulunduğundan çubuğun gölgesi ( Bak Şekil 10)

öğle doğrusu, akşam ufukta batarken y = 0 doğrusu üzerine düşer. Gölgenin mevsime göre konumu (16) ilişkisinden hesaplanabilir.

Şekil 9 Üsküdar Mihrimah Camiindeki dikey güneş saati üzerindeki çizimler.

Dikey güneş saatlerinin kadranlarında, süresi mevsimlere göre değişen öğle ile akşam saatleri arasındaki zaman farkını belirleyebilmek için, genellikle yatay güneş saatlerinde olduğu gibi, dünyanın kuzey-güney dönüş eksenine paralel bir ikinci çubuk daha bulunur (Şekil 9. Dünya dönüş eksenine paralel çubuğun gölgesinden belirlenecek zamanın duvara dik çubuğun gölgesinden okunan zamanla uyuşması için eksene paralel çubuğun kadrana öğle doğrusu üzerinde tutturulması gerekir. Şekil 10'deki konstruksiyondan kolaylıkla hesaplanabileceği gibinoktası (18) ve

ilişkisinden belirlenebilir.

Resim 2. İstanbul Üsküdar MihrimahCamiinde bulunan dikey güneş saati.

İstanbul'daki dikey güneş saatleri Murat Paşa, Fatih, Sultan Selim, Sultan Ahmet, Beyazıt, Süleymaniye, Ayasofya camilerinde bulunur. Bu saatlerin çoğunda cami duvarına doğrudan çizilmiş bulunan işaretler silinmiş, çubuklar kopmuş, eğritmiş ya da düşmüş haldedir. İstanbul'daki en güzel dikey saat Üsküdar'da Mihrimah Camiinde bulunur (Resim 2, Şekil 9. Mermer bir levhaya çizili ve duvara demir tırnaklarla tutturulan saatin sağ alt köşesinde Muvakkit Derviş Yahya Muhittin tarafından yeni Merkez Camiinde kullanılmak üzere 1183 (1770) senesinde yaptırılığı belirtilmektedir. Kadranın üst tarafında "Eser-i Saitzade Mehmet Arif Elmemur bi Hizmetül Evkat" başlığı yer almaktadır. Bu saat, Sultan 1. Abdülhamit'in inşa ettirdiği Beylerbeyi Cami Muvakkithanesinde bulunmaktayken, sonraları İskele Camii de denen Mihrimah Camii'nin duvarına yerleştirilmiştir. Yatay çubuk 1970'de yenilenmiş ancak kutup eksenine paralel çubuğun yeri belli olmakla birlikte takılmamıştır.

Kaynak: 
Osmanlı imparatorluğunun doruğu 16. yüzyıl teknolojisi, Editor Prof. Dr. Kazım Çeçen, İstanbul 1999, Omaş ofset A.Ş.